Mặc dù, với mục tiêu đê??n năm 2020 tỷ lệ thanh toán không dùng tiê??n mặt phải chiê??m hơn 30% trên tổng phương tiện thanh toán được Chính phủ đê?? ra trong “Đê?? án phát triển thanh toán không dùng tiê??n mặt tại Việt Nam giai đoạn 2016-2020”, tuy nhiên đê??n thời điểm hiện nay, nước ta vâ??n được đánh giá là một trong những quốc gia có tỷ lệ thanh toán không dùng tiê??n mặt thâ??p trong khu vực. Chính vì vậy, để thúc đâ??y phát triển thanh toán không dùng tiê??n mặt trong thời gian tới, Ngân hàng Nhà nước, các tổ chức tín dụng, ngân hàng, các công ty công nghệ hỗ trợ dịch vụ thanh toán, tổ chức trung gian thanh toán… cần có hành động tích cực và áp dụng những giải pháp hiệu quả, đô??ng bộ hơn nữa.

Thực trạng phát triê??n thanh toán không dùng tiê??n mặt tại Viê??t Nam

Thanh toán không dùng tiê??n mặt (TTKDTM) là hình thức thanh toán thông qua các phương tiện khác không phải tiê??n mặt như tài sản, chứng chỉ có giá trị tương đương. Người tiêu dùng có thể sử dụng các giấy tờ có giá, tài sản hữu hình (không phải vàng, bạc) hoặc sử dụng công cụ để thanh toán, nhưng chủ yếu thông qua các tổ chức tín dụng thay vì người tiêu dùng và người bán trực tiếp trao đổi với nhau. Tại Việt Nam, Quyết định số 291/2006/QĐ-TTg được Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 29/12/2006 phê duyệt “Đê?? án TTKDTM giai đoạn 2006-2010 và định hướng đến năm 2020”, được coi là hành lang pháp lý đâ??u tiên đê?? cập tới hoạt động TTKDTM. Tuy nhiên, đê?? án này chỉ mới tập trung triển khai TTKDTM thông qua việc thúc đẩy phát triển dịch vụ thẻ ngân hàng, bởi tại thời điểm này thẻ ngân hàng chủ yếu dùng để giao dịch rút tiê??n trên máy ATM, còn thanh toán trên máy POS là điê??u còn khá mới mẻ.

Đến năm 2008, thị trường đã xuất hiện hàng loạt công ty công nghệ tài chính (Fintech) tham gia TTKDTM dưới hình thức dịch vụ trung gian thanh toán, cụ thể là ví điện tử đã tạo ra một hướng mới cho lộ trình phát triển chung, tuy nhiên đây chỉ là phương thức thanh toán tự phát và chưa được công nhận.

Đến năm 2012, Nghị định số 101/2012/NĐ-CP ngày 22/11/2012 vê?? TTKDTM của Chính phủ đã quy định cụ thể vê?? điê??u kiện cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán. Nghị định 101 ra đời đã tạo nê??n tảng pháp lý cơ bản cho hoạt động thanh toán góp phâ??n thúc đẩy mạnh mẽ TTKDTM trong nê??n kinh tế. Do đó, ngày càng nhiê??u ví điện tử ra đời, song vâ??n phải trải qua hoạt động thí điểm, đến cuối năm 2015, Ngân hàng Nhà Nước bắt đâ??u cấp giấy phép hoạt động chính thức đối với các công ty Fintech hoạt động trong lĩnh vực dịch vụ trung gian thanh toán.

Sau ví điện tử nhiê??u hình thức thanh toán khác đã nối tiếp xuất hiện tại Việt Nam, theo đó, các ngân hàng và công ty công nghệ thông tin, viê??n thông tại Việt Nam đã ứng dụng các công nghệ mới, hiện đại vào hoạt động thanh toán trên thiết bị điện thoại di động, sử dụng mã QR Code, Tokenization, thanh toán phi tiếp xúc, công nghệ mPOS… theo xu hướng giao dịch thanh toán điện tử. Chính vì vậy, để tạo môi trường thuận lợi phát triển TTKDTM và đáp ứng yêu câ??u thị trường thanh toán, ngày 30/12/2016, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2545/QĐ-TTg phê duyệt “Đê?? án phát triển TTKDTM tại Việt Nam giai đoạn 2016-2020”. Trong đó, ngoài các mục tiêu như phát triển mạnh thanh toán thẻ, thúc đẩy thanh toán điện tử trong thương mại điện tử, còn có mục tiêu tập trung phát triển một số phương tiện và hình thức thanh toán mới, hiện đại. Quyết định này cũng yêu câ??u nghiên cứu sửa đổi, bổ sung các quy định vê?? TTKDTM, thanh toán bằng tiê??n mặt, dịch vụ trung gian thanh toán… Tiếp đến, ngày 23/02/2018, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 241/QĐ-TTg phê duyệt Đê?? án đẩy mạnh thanh toán qua ngân hàng đối với các dịch vụ công thuế, điện, nước, học phí, viện phí và chi trả các chương trình an sinh xã hội (gọi chung là dịch vụ công)…
 

Ảnh minh họa: Nguồn internet

Có thể thấy, môi trường pháp lý cho hoạt động TTKDTM tại Việt Nam ngày càng được hoàn thiện và phù hợp với xu hướng phát triển mới. Nhờ vậy hoạt động TTKDTM tại Việt Nam đã có sự phát triển mạnh mẽ, với sự cạnh tranh sôi động vê?? phát triển dịch vụ bán lẻ phi tín dụng của các ngân hàng thương mại, các công ty công nghệ hỗ trợ dịch vụ thanh toán, tổ chức trung gian thanh toán... Cùng với đó là sự hưởng ứng từ nhiê??u đơn vị cung ứng dịch vụ công khi nhận ra lợi ích kinh tế vê?? hợp tác phát triển dịch vụ TTKDTM.

Theo thống kê tính đến cuối năm 2019, số người trưởng thành (trên 15 tuổi) sở hữu tài khoản ngân hàng đã đạt đến 43 triệu, tương đương 63% người ở độ tuổi trưởng thành. Như vậy từ năm 2015 đến 2019 người trưởng thành có tài khoản ngân hàng đã tăng gấp đôi.

Cùng với khuôn khổ pháp lý vê?? TTDKTM tiếp tục được bổ sung và hoàn thiện, hạ tâ??ng thanh toán được tăng cường, công nghệ thông tin ngày càng phát triển cùng nhiê??u phương tiện thanh toán mới hiện đại ra đời, TTKDTM tại Việt Nam đã tiếp tục tăng mạnh. Cụ thể theo thống kê của Ngân hàng Nhà nước, trung bình mỗi ngày giao dịch điện tử bình quân đạt 380.000 tỷ đồng, tương đương 17 tỉ USD/ngày.

Tính đến cuối tháng 11/2019, giao dịch thanh toán nội địa của thẻ ngân hàng tăng 42% vê?? số lượng và 35% vê?? giá trị so với cùng kỳ năm 2018; giao dịch qua kênh Internet tăng 69,4% vê?? số lượng và 37% vê?? giá trị; thanh toán qua điện thoại di động tăng 169% vê?? số lượng và 225% vê?? giá trị.

Theo thống kê của cơ quan nhà nước tính đến cuối năm 2019, có 78 tổ chức đã được cấp phép thực hiện chức năng thanh toán qua internet, trong đó có 47 đơn vị triển khai dịch vụ thanh toán qua điện thoại di động. Cả nước đang có trên 19.000 máy ATM, 278.440 máy POS và 50.000 điểm chấp nhận thanh toán qua mã QR Code.

Ngoài ra, có 26 tổ chức không phải là ngân hàng đã được Ngân hàng Nhà nước cấp phép hoạt động cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán, trong đó có 23 tổ chức cung ứng dịch vụ ví điện tử, tập trung những tính năng nạp tiê??n điện thoại, thanh toán qua mã QR, thanh toán hóa đơn dịch vụ cước điện thoại di động, hóa đơn điện nước, internet, các khoản vay tài chính, vay trả góp, vay tiêu dùng, mua vé máy bay, vé xem phim, vé xe, bảo hiểm…

Đặc biệt, với sự cho phép của Chính phủ, Việt Nam cũng đang trong quá trình nghiên cứu triển khai đê?? án thí điểm dịch vụ Mobile Money. Dịch vụ này cho phép các thuê bao điện thoại không câ??n có tài khoản ngân hàng mà vâ??n có thể thực hiện các giao dịch TTKDTM.

TTKDTM với nhiê??u tiện ích đã ngày càng phát triển mạnh mẽ và phổ biến ở nước ta. Tuy nhiên, TTKDTM hiện vâ??n còn tồn tại nhiê??u hạn chế, bất cập. Theo đó, việc thúc đẩy TTKDTM trong nê??n kinh tế còn gặp những trở ngại do thói quen, tâm lý của người dân, cơ sở hạ tâ??ng và sự kết nối, tích hợp giữa đơn vị cung ứng dịch vụ với các hệ thống thanh toán tạo cơ sở để triển khai các sản phẩm, dịch vụ thanh toán còn nhiê??u hạn chế. Sự thiếu đồng bộ giữa các trung gian thanh toán và các đơn vị cung ứng hàng hóa, dịch vụ cũng đang là rào cản khiến cho người tiêu dùng chưa sử dụng hình thức TTKDTM. Bên cạnh đó, mặc dù số lượng người trưởng thành tại Việt Nam có tài khoản ngân hàng đã tăng mạnh (từ khoảng 30% năm 2015 lên trên 60% năm 2019) song tại các khu vực vùng sâu, vùng xa thì điê??u kiện tiếp cận với dịch vụ ngân hàng của người dân vâ??n còn khá hạn chế. Cùng với đó, các đơn vị chấp nhận TTKDTM hiện mới chỉ tập trung ở các đô thị lớn như TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng…

Ngoài ra, các thủ tục mở tài khoản, đổi pin, sử dụng thẻ cũng chưa thật sự mang lại sự thuận tiện với nhiê??u người dân. Các rủi ro tiê??m ẩn vê?? tính bảo mật thông tin khi thanh toán theo hình thức này cũng khiến cho người dân chưa sẵn sàng sử dụng hình thức TTKDTM. Các yếu tố khác như: phí giao dịch, phí duy trì tài khoản ngân hàng còn cao... do đó việc sử dụng tiê??n mặt thanh toán giao dịch nhỏ, lẻ vâ??n là hình thức chi tiêu phù hợp với đại đa số người dân…

Giải pháp thúc đẩy phát triê??n TTKDTM

Xác định việc thúc đẩy TTKDTM là xu hướng phát triển tất yếu trong bối cảnh của cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra tác động đa chiê??u, vừa mang lại tiện ích cho người dân, vừa tạo đà tăng trưởng kinh tế và hỗ trợ thực hiện chiến lược tài chính toàn diện thông qua phổ cập dịch vụ tài chính - ngân hàng. Chính vì vậy, để thúc đẩy phát triển TTKDTM, trước hết Nhà nước câ??n hoàn thiện khuôn khổ pháp lý và cơ chế giám sát trong TTKDTM. Những nội dung câ??n hoàn thiện không chỉ là hệ thống các văn bản pháp quy liên quan đến các hoạt động thanh toán nói chung trong nê??n kinh tế, cả thanh toán bằng tiê??n mặt và TTKDTM, mà câ??n tạo lập một môi trường cạnh tranh công bằng, bảo đảm khả năng tiếp cận thị trường và tiếp cận dịch vụ đối với các chủ thể có chức năng tương t?? như nhau, hình thành cơ chế bảo vệ khách hàng hữu hiệu và bảo đảm quy trình giải quyết tranh chấp hiệu quả.

Đối với các chính sách vĩ mô, câ??n có sự hài hòa giữa các chính sách khuyến khích phát triển công nghệ tài chính và chính sách quản lý, giám sát các dịch vụ tài chính hiện đại. Theo đó, bên cạnh việc khuyến khích phát triển công nghệ tài chính, câ??n tăng cường quy định vê?? bảo mật và minh bạch thông tin tại các định chế tài chính; phân định rõ quyê??n hạn, trách nhiệm của các chủ thể tham gia hoạt động thanh toán, trên cơ sở đó, kiểm soát rủi ro pháp lý thích hợp và đảm bảo phù hợp với các chuẩn mực, thông lệ quốc tế được các định chế tài chính, tiê??n tệ quốc tế khuyến nghị hoặc được áp dụng chung ở nhiê??u quốc gia trên thế giới.

Tiếp tục đẩy mạnh hoạt động truyê??n thông đồng bộ và có hiệu quả trong việc phổ biến kiến thức, nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi và cách thức thanh toán tiêu dùng của người dân, qua đó nâng cao khả năng tiếp cận các sản phẩm dịch vụ ngân hàng cho người dân, khuyến khích sử dụng các phương thức TTKDTM.

Hệ thống các ngân hàng, tổ chức tín dụng câ??n tích hợp các loại thẻ với các thẻ thanh toán mà người dân đang sử dụng phổ biến để giảm thủ tục đăng ký mở thẻ và thẻ này có thể sử dụng trong nhiê??u hệ thống ngân hàng.

Ngoài ra, đối với ngành Ngân hàng câ??n tiếp tục cập nhật và áp dụng các biện pháp tiên tiến bảo đảman ninh, an toàn cho các hệ thống thanh toán, các sản phẩm dịch vụ thanh toán; đồng thời, tăng cường sự giám sát của cơ quan quản lý, sự phối hợp giữa ngân hàng với các đơn vị liên quan trong công tác đảm bảo an ninh, an toàn. Bên cạnh đó, đẩy nhanh việc hiện đại hoá công nghệ và các hệ thống thanh toán. Hiện đại hoá hệ thống thanh toán điện tử của ngân hàng sẽ giúp ngân hàng xây dựng được kết cấu hạ tâ??ng hiện đại, để cung cấp các sản phẩm dịch vụ đa dạng, ngày càng đáp ứng t??t hơn các nhu câ??u của khách hàng, giảm chi phí vận hành, tăng cường hiệu quả quản lý và tăng hiệu quả kinh doanh.